Wydarzenia te uświetniła swoją obecnością wyjątkowa świta duchownych. Na jej czele stał kardynał Kazimierz Nycz, biskup Andrzej Suski oraz liczni kapłani. Uroczystościom religijnym towarzyszył ostatni już koncert II Międzynarodowego Festiwalu Muzycznego w Lipach, gdzie gościem specjalnym była znana polska aktorka Teresa Lipowska.

Jest to dobry moment, aby przypomnieć chociażby pokrótce historię tego niezwykłego miejsca, jakim jest sanktuarium Matki Bożej Lipskiej. Należy ono do najstarszych polskich sanktuariów maryjnych i posiada wielowiekową tradycję.

Geneza wsi Lipy i jej sanktuarium sięga początków chrześcijaństwa w Prusach i prawdopodobnie związana jest z bitwą stoczoną między wojskami krzyżackimi a Prusami w 1263 roku u stóp Figanki. Na pamiątkę straszliwej klęski, jaką ponieśli wówczas Krzyżacy, wybudowano w tym miejscu kapliczkę. Osiadł w niej pustelnik, aby modlić się za dusze poległych.

Legenda głosi, że w tym miejscu księciu Prusów Surwabuno i jego drużynie na lipie ukazała się figurka Matki Boskiej. Z czasem kult Matki Bożej w cudownej figurce nabrał większych rozmiarów i dlatego przeniesiono ją do pobliskiego kościoła farnego w Lubawie. Nie wiadomo, w którym z ołtarzy znajdowała się początkowo cudowna figurka z Lip – może w nieistniejącym obecnie ołtarzu wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Pierwotnie kaplica, wzniesiona w 1581 roku staraniem Magdaleny Mortęskiej, poświęcona była św. Barbarze.

W czasie odpustu, to jest w święto Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, szła uroczysta procesja z figurką z kościoła parafialnego do kapliczki w Lipach. Po skończonej uroczystości figurkę odnoszono do Lubawy.

W 1600 roku staraniem trzech sióstr Mortęskich z pobliskich Mortęg: matki Magdaleny – ksieni chełmińskich benedyktynek, i jej sióstr Zofii oraz Anny, została ufundowana kaplica w Lipach. Źródła podają, że w starym kościele (kaplicy) znajdował się m.in. grobowiec Andrzeja Klickiego, herbu Lubicz i wielki obraz św. Stanisława Kostki, który jako ofiarę dziękczynną przynieśli mieszczanie lubawscy w czasie zarazy. Obraz ten był zawieszony na ścianie przy zakrystii.

Najstarszym dokumentem mówiącym o kulcie Matki Bożej w Lipach są zeznania świadków, złożone na procesie kwidzyńskim w blisko 140 lat po klęsce Krzyżaków pod Lubawą. W aktach tych Lubawa pojawia się jako ośrodek kultu maryjnego, do którego pielgrzymowano z Pomezanii i ziemi chełmińskiej w XIV wieku.

Przedmiotem materialnym kultu Matki Bożej Lipskiej jest niewielki (30 cm) posążek z drzewa lipowego przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus w objęciach. Postać Madonny i Dzieciątka, zgodnie z barokowym zwyczajem, zasłonięta jest srebrno-złotymi szatami. Tło wokół głowy NMP i Dzieciątka stanowi pozłocenie blaszane zakończone jasnymi, złocistymi promieniami, symbolizującymi legendarną światłość towarzyszącą objawieniu Matki Bożej w Lipach. Do blaszanego elementu przymocowany jest u dołu złocony półksiężyc, symbolizujący zwycięstwo Marii nad grzechem i stanowiący zarazem podstawę całej figury.

Pierwotna figura Matki Bożej Lipskiej prawdopodobnie uległa zniszczeniu podczas licznych wojen i kataklizmów, które nawiedzały ziemię lubawską. Obecna figura, jak wynika z wizytacji parafii z lat 1574-1579, została podarowana przez biskupa chełmińskiego Piotra Kostkę.

Spisy inwentarza przeprowadzone w 1779 roku w lubawskiej farze podają, że figura Matki Boskiej Lipskiej i głowa Dzieciątka Jezus były ozdobione srebrno-złotymi koronami. Brak jednak informacji, kiedy zostało to dokonane. W roku 1848 ozdoby znajdujące się na figurze, a będące darem wiernych, zostały skradzione. Nowe sukienki oraz srebrne i wyzłacane korony wykonane zostały w Münster w połowie XIX wieku z polecenia ks. Klingenberga i zdobią figurę do dziś.

W 1861 roku kaplica spłonęła, przypuszczalnie przez podłożenie ognia. Jednak dzięki licznym ofiarom kaplica została odbudowana, przy wykorzystaniu starych murów. W tym kościele w dwusetną rocznicę zwycięstwa pod Wiedniem ze składek ludności okolicznej wmurowano tablicę pamiątkową. W latach 1900-1901 na terenie przykościelnym w Lipach, w miejscu, gdzie wcześniej stała kapliczka, wybudowano domek – plebanię dla kapłanów.

Okres II wojny światowej nie poczynił w Lipach większych strat. Poważniejsze zniszczenia, łącznie ze zbezczeszczeniem świątyni, zanotowano w okresie powojennym w związku z wycofywaniem się i powrotem do kraju oddziałów Armii Radzieckiej w roku 1945 i 1946.

Kult Matki Bożej Lipskiej, choć nieco osłabł w okresie zaborów, znowu rozkwitł w Polsce powojennej. Uwieńczeniem tego była koronacja figury przez prymasa Polski, kardynała Stefana Wyszyńskiego, wraz z ordynariuszem diecezji biskupem Kazimierzem Józefem Kowalskim dnia 2 lipca 1969 roku przy udziale 20 tysięcy wiernych z całej diecezji.

Sanktuarium Matki Boskiej w Lipach wielokrotnie odwiedzały osobistości kościelne także w okresie III RP. Byli tu m.in. biskup diecezji toruńskiej Andrzej Suski, arcybiskup metropolita gdański Tadeusz Gocłowski, prymas Polski kardynał Józef Glemp, oraz arcybiskup warmiński Edmund Piszcz.

Od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku sanktuarium w Lipach z roku na rok zmieniało swoje oblicze, aż przybrało kształt współczesny. Była to zasługa zarówno ks. proboszcza Mieczysława Rozmarynowicza, jak i samych wiernych, którzy wspierali unowocześnianie obiektu.

Sanktuarium było też tematem licznych artykułów i publikacji książkowych. W 1985 roku ks. kanonik Zygmunt Gutowski, pochodzący z Rożentala miłośnik ziemi lubawskiej, opracował i wydał z własnych funduszy książeczkę „Matka Boska Lipska Patronka Ziemi Lubawskiej”. W 1990 roku wydana została broszurka „Sanktuarium Matki Bożej Lipskiej w Lubawie na Pomorzu”. Jej autorem był ks. proboszcz Rozmarynowicz, który swoje dzieło zadedykował ks. bp Przykuckiemu.

W 2004 roku na mocy dekretu Ojca Świętego Jana Pawła II sanktuarium Nawiedzenia NMP w Lipach otrzymało rangę Wyższego Sanktuarium Matki Bożej w Rzymie. Oznaczało to, że odtąd wierni z całej Polski mogą tutaj uzyskać odpust zupełny, nie tylko w czasie lipcowego odpustu, ale w dowolny dzień roku.

Dla lubawian sanktuarium w Lipach jest miejscem szczególnym nie tylko ze względów religijnych. Stało się ono ulubionym celem spacerów, a dla nowożeńców także początkiem ich wspólnej drogi życiowej.